Een verrassend bericht uit China van Benoît Vermander sj

Ongeveer dertig tot vijftig jaar geleden was Pierre Teilhard de Chardin razend populair in katholieke kringen en daarbuiten. Sommigen schrijven hem een belangrijke invloed toe op het Tweede Vaticaans Concilie (1962–1965). Als wetenschapper liep hij in de voorhoede in zijn vakgebied – de paleontologie.

Tegenwoordig maakt het gedachtengoed van de invloedrijke, maar niet langer zo populaire Franse jezuïet een comeback en wel vanuit een onwaarschijnlijke hoek – China.

23 jaar in China

De relatie tussen Teilhard en China was veel dieper en invloedrijker dan de meesten van zijn lezers zich realiseren. Teilhard verbleef 23 jaar – van 1923 tot 1946 – in China en schreef er zijn twee meest invloedrijke boeken. Zij omvatten een aantal geschriften die later onder de titel Het goddelijk milieu zouden worden verzameld, en, belangrijker nog, Het verschijnsel mens.

De jezuïet-wetenschapper was al 42 jaar oud toen hij naar de provincie Hebei in het noorden van China vertrok om archeologische opgravingen te gaan doen. Zijn komst naar China was niet geheel door eigen keuze ingegeven: een artikel van hem over de erfzonde riep vragen op in "orthodoxe" kringen en zijn religieuze oversten droegen hem op zich te concentreren op wetenschappelijk onderzoek in het Chinese achterland in plaats van zich bezig te houden met lastige theologische onderwerpen.

Peking Man

Teilhard was geen tweede Matteo Ricci in de zin dat hij zich aanpaste aan de Chinese cultuur en gebruiken. Hij voelde zich evenmin op zijn gemak ten aanzien van traditionele zendingsmethoden. Vaak voelde hij zich een banneling. Toch is het in China dat hij zijn meest opwindende ontdekkingen deed: de identificatie in 1930 van "Peking Man" als een "Homo Faber" en zijn  uitgebreide geologische onderzoeken.

Zoals blijkt uit de in welsprekende stijl geschreven tekst van zijn Mis over de wereld, was het vooral de Chinese aarde, vol met vroege getuigenissen van de ontwikkeling van het leven, die Teilhard inspireerde en als basis diende voor de volledige ontwikkeling van zijn denken.

Maar zijn onderzoek kwam voort uit een keuze die hij al snel na zijn aankomst in China maakte: hij besloot het privémuseum van natuurlijke historie in China, opgezet door zijn collega Emile Licent, te verlaten en in plaats daarvan toe te treden tot het "Geological Survey Bureau" dat was opgezet door de Chinese overheid.

Chinese paleontologie

Hij wordt herinnerd als één van de drie grondleggers van de Chinese paleontologie. Toen hij China verliet, sprak Teilhard welsprekend over de "enorme dankbaarheid" die hij voelde voor het land waarin hij zoveel vrienden had gemaakt, zoveel onderzoeksmissies had kunnen uitvoeren en in staat was geweest om op nieuwe manieren te reflecteren over de bestemming van de mensheid en de cosmos.

Na zijn dood in 1955 oefende het denken van Teilhard een enorme invloed uit in de katholieke Kerk en daarbuiten, maar tegen het einde van de jaren zeventig begon deze te tanen. Natuurlijk werd Teilhard in dezelfde periode nooit genoemd in China zelf.

Rehabilitatie

Vandaag lijkt de situatie te veranderen. In de jaren negentig rehabiliteerde het Chinees Instituut voor Paleontologie als eerste zijn naam en wetenschappelijke onderzoek. Maar wat houden de kosmologische en theologische theorieën van Teilhard nu eigenlijk in? Professor Wang Hayan van de "Language and Culture University" in Bejing schreef in Parijs een proefschrift over Teilhard. Zij was de eerste die zijn concepten populariseerde in de Chinese context en een bloemlezing van zijn geschriften publiceerde op basis van zijn verzameld werk.

Verder zijn Het verschijnsel mens en vele andere baanbrekende werken vertaald, soms twee keer. Oudere Chinese jezuïeten publiceerden vroege vertalingen in Taiwan in de jaren zestig en een aantal van deze is nu beschikbaar in de Volksrepubliek China. Nieuwe vertalingen blijven verschijnen, zoals van De plaats van de mens in de natuur, gepubliceerd door "Bejing University Press" in oktober 2014.

De vertaler van dit laatste werk, Alex Wang, is een in China geboren senior manager van een Frans bedrijf. Hij haalde twee doctoraten in Parijs – één in engineering en een ander in de filosofie. Wang heeft gedurende vele jaren de gemoederen bezig gehouden met Teilhard's visie en was de belangrijkste organisator van een colloquium getiteld "Teilhard en de toekomst van de mensheid" dat op 19 oktober 2014 werd gehouden in Bejing.

Dit was de eerste bijeenkomst in zijn soort met betrekking tot het geheel van het denken van Teilhard – dus niet alleen zijn wetenschappelijk werk – dat plaatsvond in het Chinees en op het vasteland van China. Zij trok een keur aan getalenteerde sprekers:

– Professor Huang Huiwen, van het Chinees Instituut voor Paleontologie, benadrukte de bijdrage van Teilhard aan de studie van de geologie in China.

– Professor Li Tiangang van de Fudan universiteit in Shanghai, omschreef Teilhard als "global man" die ons allen kan helpen om de verschillende niveaus van relaties in een bredere context te plaatsen, waarbij hij ons uitnodigt om kritisch te kijken naar het algemeen gangbare tijd-ruimte-continuüm waarin wij ons bewegen en denken.

– Schrijver Yang Dorje uit Mongolië herinnerde ons op welsprekende wijze aan de reizen van Teilhard in het afgelegen Ordos gebied en citeerde de Chinese vertaling van De mis over de Wereld. Uitgaand van de fysieke relatie die de mens nog steeds verbindt aan materie en aan de aarde, onderstreepte Yang Dorje het belang van Teilhard als kosmische dichter en denker, die ons steviger verankert in onze oorsprong en bestemming.

– Liu Feng die in China het "XLab" heeft opgezet, dat gespecialiseerd is in het opleiden van studenten om samen te werken in hun wetenschappelijk onderzoek, sprak over de begrippen "noösfeerhg" en "punt omega" in verband met de inzichten van de hedendaagse cybernetica.

– Thierry Meynard, een jezuïet die doceert in China, herinnerde het publiek aan de manier waarop Teilhard dacht over de toekomst van de mensheid over nationale en etnische barrières heen en dat deze grote gelijkenis vertoonde met de idealen die de Verenigde Naties op hetzelfde moment ontwikkelde.

Chinese vrienden van Teilhard

Het colloquium trok 100 deelnemers, voornamelijk hoogleraren en promovendi. Bij de afsluiting werd besloten tot de oprichting van een Chinese vereniging van de vrienden van Teilhard en het opzetten van een programma van activiteiten voor 2015, het jaar van de zestigste verjaardag van het overlijden van Teilhard.

Tijdens het colloquium ging een 45 minuten durende documentaire getiteld Teilhard en China in première; een co-productie van het Xu-Ricci Instituut van de Fudan Universiteit en het Ricci Instituut in Taipei. De documentaire, geregisseerd door Benoit Vermander sj en Cerise Phiv, werd gefilmd in de Auvergne (waar Teilhard werd geboren), Parijs, Shanghai, Bejing, Ningxia en Binnen-Mongolië. Hierin vertelt bijvoorbeeld Henri du Passage, een neef van Teilhard, hoezeer zijn oom te lijden had van de afwijzingen die hij vaak ondervond in katholieke kringen, vooral na zijn reis naar Rome in 1947.

Behalve dat het de kijkers herinnert aan de Chinese avonturen van Teilhard, staat de film stil bij een interculturele workshop over het denken van Teilhard die plaatsvond in de Ordoswoestijn in augustus 2013. Op de plaats waar Teilhard De Mis over de Wereld schreef, lazen en bespraken jonge intellectuelen van Academie van Sociale Wetenschappen in Shanghai, de Fudan Universiteit en het tijdschrift Shanghai Culture fragmenten uit De Mis over de wereld en Het verschijnsel mens. Ze werden geraakt door het "radicale optimisme" dat deze werken opwekt bij de lezer en helpen om verder te kijken dan de beperkte duur van het leven en tegenslag en zo werk en leven te voegen in het proces van de kosmische en spirituele evolutie.

Nieuw universitair publiek

Teilhard heeft zich misschien nu nog niet een plek in het Chinese intellectuele landschap verzekerd. Maar de denker-jezuïet heeft zeker een nieuw publiek bereikt en verschillende MA-scripties over hem zijn of worden op dit moment in verschillende Chinese universiteiten geschreven.

Er zijn redenen die deze ontwikkelingen verklaren:

(a) Teilhard biedt middelen bij het nadenken over iemands omstandigheden, over verschillen in cultuur en nationaliteit heen.

(b) Zijn eigen leven illustreert hoe de aanwezigheid van een priester-wetenschapper in China een uitdaging betekende voor het traditionele model voor de missie.

(c) De globalisering maakt dat de manier waarop Teilhard denkt over evolutie en hoe om te gaan met toenemende complexiteit aan belang toeneemt.

(d) Ten slotte, Teilhard's eigen leven is een ontroerend voorbeeld van hoe "radicaal optimisme" resoneert wanneer je dit plaatst in het kader van de toekomst van de mensheid.

Het is niet onmogelijk dat de uitwerking van sommige van de basisintuïties van deze jezuïet-wetenschapper in China zijn weerslag zal hebben op het Westen.

Benoît Vermander sj