Ruim veertig lange jaren werden de paters van de toen verboden jezuïetenorde (eind achttiende eeuw) vervolgd en opgejaagd. Hoe hielden zij de moed erin?

In 1773 hief de paus de jezuïetenorde officieel op en verklaarde haar nietig. Ik wil hier niet ingaan op de politieke verwikkelingen, maar op de vraag wat dat betekend moet hebben voor een individuele jezuïet. Veronderstel dat hij een Spanjaard was en Pedro heette.

Verbannen

Hij had het kunnen zien aankomen. Voortekenen genoeg. Gedurende de 18e eeuw groeide de weerzin tegen de Sociëteit van Jezus. In 1757 werd ze in Portugal opgeheven. Jezuïeten werden verbannen; hun bezittingen verbeurd verklaard. Wie niet uittrad vluchtte naar het buitenland, in de hoop daar levensonderhoud te vinden. Frankrijk volgde in 1762. Spanje in 1767.

Als Pater Pedro in Madrid woonde, verschenen er op 2 april van dat jaar soldaten voor de deur. Ze wisten binnen te komen door de laatste sacramenten te vragen voor een ziek familielid. Geweer in de aanslag bajonet erop: “Binnen een half uur hier aantreden. U mag alleen een verschoning en uw brevier meenemen.” Met de anderen werd hij op een kar gehesen, en de stad uitgevoerd. Langs de weg mensen die er het zwijgen toe deden, of scheldwoorden riepen. De steden waar ze door kwamen leverde telkens dezelfde beschamende taferelen op. In de haven lag een armoedige boot klaar. Daar werd Pater Pedro met vele andere medebroeders uit geheel Spanje in geladen.

Onderkomen

De tocht richting Rome duurde een paar weken. In het ruim erbarmelijke hygiënische omstandigheden. Velen waren ook nog zeeziek. De haven van Rome weigerde de paters toe te laten. Dagen van wachten of de onderhandelingen iets opleverden. Niets dus. Doorzeilen naar Sicilië. Ook daar geen toegang. Ze rondden het eiland, en uiteindelijk werden ze op de zuidkust van Sicilië neergezet. Onderkomen zoeken. Stallen, schuren, verlaten en vervallen woninkjes van boerenknechten. Amper een jaar later moesten ze weer weg. Intussen traden er velen uit en verlieten de medebroeders. Naar het schijnt meer dan zevenhonderd in de zeven jaar tussen het moment van de verbanning uit Spanje en de opheffing door de paus.

Pater Pedro bleef. Dit was vasten. Met de dood voor ogen blijven hopen dat het misschien toch ooit weer beter zou worden.

Hoop houden

Uiteindelijk werden de resterende Spaanse jezuïeten ondergebracht in de Kerkelijke Staat. De Spaanse overheid had ze een armoedig budget beloofd. Dat kwam vaak nooit. Werk zoeken. Veel te veel priesters. Een enkeling kon aan de slag als universitair docent, of bibliothecaris. Alle hoop vervloog toen het bericht kwam dat de paus de orde officieel had opgeheven.

Een Spaanse pater, Jozef Pignatelli, probeerde zo veel mogelijk voormalige medebroeders te bezoeken. Hoop houden. Misschien… De hoop werd gevoed door berichten uit Oost-Europa. De keizerin van Wit-Rusland had de maatregel van de paus niet willen doorvoeren. De Sociëteit bestond daar nog. Maar hoe kwam je in Rusland?

Beestachtig

In Frankrijk brak de Revolutie los (1789). De geestelijken werden gedwongen de band met de paus op te geven. Ze vielen onder de Franse overheid. Zo niet, dan werden ze verbannen, of gedood. Tienduizenden werden er opgepakt en gedeporteerd naar verre eilanden. Velen kwamen om. In september 1792 werden er honderden geestelijken beestachtig afgeslacht.
Was dit het einde van de Kerk? Hoe moet Pater Pedro dit alles beleefd hebben? Als sterven. Sterven met Christus? Of was Christus inderdaad een illusie, zoals vele verlichte tijdgenoten beweerden?

Zou hierna ooit opstanding volgen? Wie vóór 1814 stierf, heeft de opstanding niet mogen meemaken. Zij leefden en stierven in hoop en geloof zonder uitzicht. Over vasten gesproken.

Door Dries van den Akker sj