Over een portret van Ignatius op zijn sterfbed dat er geen is

Over een portret van Ignatius op zijn sterfbed dat er geen is

Op woensdag 19 december 2007 werd het Nederlands Uitvaart Museum “Tot Zover” geopend. Dit museum is gevestigd op de Nieuwe Oosterbegraafplaats te Amsterdam. Een opvallend stuk in de opstelling is een levensgroot olieverfschilderij in een fraaie vergulde lijst van een priester op zijn sterfbed. Het schilderij is een permanente bruikleen van de Nederlandse Provincie van de Sociëteit van Jezus.

Haagse pastorie

Het schilderij laat een priester zien, liggend op zijn doodsbed, ten halve lijve afgebeeld. Het hoofd rust op een kussen. Hij is gekleed in een wit “vioolkistje”, een barok kazuifel waarvan de voorkant de vorm heeft van een viool. Om de linkerarm ligt een manipel, een liturgisch kledingstuk dat tot in de jaren 1960 werd gedragen. De overledene heeft de handen gevouwen, met een kruisje ertussen. Het is een type dodenportret dat opkomt in het midden van de zeventiende eeuw. In de Noordelijke Nederlanden is er een tiental van bekend. Ook in de Zuidelijke Nederlanden kwam het voor.

Het schilderij is afkomstig uit de pastorie van de kerk van de H. Teresia van Avila in Den Haag, die tot voor enige jaren door jezuïeten werd bediend. Toen de pastorie in andere handen overging, werd het schilderij in het kunstdepot op het  Berchmanianum te Nijmegen opgeslagen, totdat het in 2006 in het Nederlands Uitvaart Museum terechtkwam. Een kleinere, negentiende-eeuwse kopie, geschilderd door de vader van de vier paters Boelen en bestemd voor de pastorie van de bijkerk van O.L.V. Onbevlekt Ontvangen (1878), is in bruikleen gegeven aan het Haags Historisch Museum.

De Haagse Teresiakerk ligt op de plaats van een kapel die tussen 1680 en 1690 werd gebouwd achter de Spaanse ambassade aan het Westeinde. Aan de ambassadekapel was een jezuïet verbonden, tot aan de opheffing van de orde. In 1832 kreeg de orde, intussen weer hersteld, de kerk in eigendom. In 1839-1841 werd de oude ambassadekapel vervangen door de huidige kerk. Deze is in neoclassicistische stijl opgetrokken door T.F. Suys, die ook de Amsterdamse Mozes-en-Aäronkerk op zijn naam heeft staan.

Heilige Ignatius

Het schilderij van de priester op zijn doodsbed zou een geschenk zijn van de Franse ambassadeur aan pater Gerardus Elsen SJ, van 1836 tot 1876 pastoor van de Teresiakerk. Lange tijd werd het schilderij aangezien voor een portret van Ignatius van Loyola op zijn doodsbed. Het kale voorhoofd, de gebogen neus en de snor en het baardje van de geportretteerde doen in de verte aan Ignatius denken. Op een strookje papier achterop de lijst stonden twee mededelingen over het schilderij, één uit de achttiende eeuw in het Latijn en één uit de negentiende eeuw in het Frans. Volgens de oudste mededeling zou het schilderij door Paolo Veronese (1528-1588) geschilderd zijn en Ignatius op zijn doodsbed weergeven. Volgens de negentiende- eeuwse mededeling is er sprake van een kopie, geschilderd door Anthonie van Dyck (1599-1641) en afkomstig uit de collectie van weduwe Colinet.

Eens zou het in bezit geweest zijn van aartshertogin Isabella van Oostenrijk (1566-1633), dochter van Philips II en landvoogdes over de Nederlanden, zetelend te Brussel. Een zeer kostbaar geschenk dus, belangrijk genoeg om het een ereplaats te geven in de grote zaal van de pastorie en het te kopiëren voor de pastorie van de bijkerk.

Maar hoezeer men ook van grote namen houdt, die van Veronese en Van Dyck moeten zeker uitgesloten worden. Wie de weduwe Colinet was, weten wij niet (een lid van de Franse adellijke familie Collinet de la Salle?), noch wat haar band was met de Franse ambassadeur. Bernard Renckens, een broer van pater Han Renckens, verbonden aan het Rijksbureau van Kunsthistorische Documentatie, vermeldt in een door hem gemaakte catalogus van de schilderijen in de pastorie van de Teresiakerk uit 1939 dat het schilderij volgens de toenmalige directeur van het Mauritshuis Abraham Bredius geschilderd moet zijn door een leerling van Rubens, misschien Jacob Jordaens (1593-1669) of Theodoor van Thulden (1606-1669). Ook deze namen lijken te groot voor het onderhavige schilderij.

Guus Sluiter, directeur van het Nederlands Uitvaart Museum, gaat er vanuit dat het schilderij vervaardigd is door een kundige, doch anonieme Vlaamse kunstenaar uit de zeventiende eeuw. Het is in ieder geval een goed portret, “geschilderd naar het leven”, dat onlangs gerestaureerd is door de Nijmeegse restaurator Jan Broekhoff. Het is zeker geen Ignatius. Het is zelfs de vraag of het een jezuïet is. In ieder geval is het voor Ignatius aangezien en heeft het anderhalve eeuw als pronkstuk in de grote zaal van een jezuïetenpastorie gehangen, wellicht tot devotie van de paters die er bij feesten en partijen hun gasten ontvingen.

Website van het Nederlands Uitvaart Museum