Op 18 juni 2015 vaardigde paus Franciscus zijn ecologie-encycliek uit: Laudato si. Hieronder vind je een analyse door Jacques Haers sj, theoloog gespecialiseerd in scheppingstheologie en ecologie.

1. Waardering en dankbaarheid bij deze encycliek: een sterk officieel document, in lijn met de ecologisch bewuste houding van vorige pausen, en dat het wereldwijde engagement van het internationale netwerk dat de Rooms-Katholieke Kerk is zal stimuleren en ondersteunen. De encycliek is overigens niet enkel voor katholieken bedoeld, maar richt zich tot alle mensen wereldwijd.

De encycliek biedt een realistische kijk (2), gedragen en bijgelicht door een dynamiek van hoop (3,) met een zin voor engagement (4). Het lijdt nochtans geen twijfel dat de ency- cliek om verschillende redenen bekritiseerd zal worden (5).

2. Op vele wijzen weerspiegelt de encycliek een scherpe zin voor kritisch realisme, waarin ecologische en menselijke crisis onlosmakelijk met elkaar verweven zijn. [Zien]

2.1. De zorg voor ons gemeenschappelijke huis dat de planeet is confronteert ons met een complexe en bedreigende crisis waarin ecologische verloedering en menselijk onrecht en uitbuiting nauw verweven zijn: milieu pollutie en wegwerpcultuur; klimaatveranderingen met belangrijke sociale, economische en politieke gevolgen voor het menselijke samenle- ven; uitbuiting van de natuur en met name de waterschaarste; verlies van biodiversiteit; achteruitgang van menselijke levenskwaliteit en maatschappelijk weefsel; wereldwijde on- gelijkheid; armoede, oorlog en geweld. Deze crisis is bijzonder ernstig te noemen. (cf. #161: “Doomsday predictions can no longer be met with irony or disdain.”)

2.2. De oorzaken voor deze crisis zijn tot op zeer grote hoogte te zoeken in menselijke (indi- vidueel, conceptueel-paradigmatisch en structureel) gedragingen, denkwijzen en attitudes. Paus Franciscus verwijst hier naar het vermetel vertrouwen in een technocratisch ingerichte globale samenleving, die gelooft in een mythe van onbeperkte groei en gebaseerd is op marktmechanismen ten dienste van eigenbelang en winstbejag. Deze crisis zal niet opgelost worden zonder rekening te houden met de menselijke realiteit, in het bijzonder met een dolgedraaid antropocentrisme dat de uitbuiting van de natuur als een vanzelfsprekendheid ziet, dat leidt tot een feitelijk relativisme waarin ook medemensen als objecten behandeld worden, en dat uitgaat van een heerschappij-denken dat zichtbaar wordt in de nieuwe ge- netische technologie en wetenschappen.

2.3. Ecoscepticisme en de weigering om de menselijke oorzakelijkheid van deze crisis te benoemen zijn volledig vreemd aan deze encycliek. Dit blijkt o.a. ook uit het feit dat de voorzitter van het Potsdam Institut deel neemt aan de persvoorstelling in het Vaticaan.

2.4. Ondanks hoopvolle initiatieven en “good practices” op individuele en lokale schaal, on- danks inspanningen op het vlak van internationale netwerken en burgerinitiatieven, blijft het politieke en institutionele antwoord op de crisis ondermaats, omdat vele belangen op het spel staan die zich uitspelen in kortzichtige politieke maneuvers.

3. De encycliek wordt gedragen door een dynamiek van hoop die zich richt tot alle mensen en inspiratie put in de christelijke scheppingstraditie. [Oordelen]

3.1. Het belang van een integrale ecologie als grondvisie en denkkader staat sterk op de voorgrond. Deze benadrukt het samenspel van ecologisch denken in vele dimensies: het milieu (lotsverbondenheid van de hele natuur en ecosystemen), economie, sociale en maat- schappelijke realiteit, culturele diversiteit die rekening houdt met natuur en milieu (aan- dacht voor inheemse culturen), de dagelijkse ecologie zoals die zich uit in bijvoorbeeld transport en huisvesting of in de morele overtuigingen en het morele gedrag. Twee grote principes staan hierbij centraal: het gemene goed en de zorg voor komende generaties.

3.2. Het christelijke scheppingsperspectief, zoals aangebracht in de encycliek en gebaseerd op de scheppingsverhalen in Genesis en op de spiritualiteit van Franciscus van Assisi, bena- drukt: (a) een gematigd antropocentrisme waarin de mens als bijzondere schepping (beeld van God) toch verweven en verbonden is met de hele natuur, en als beschermer (verdedi- ger, behoeder, advocaat) van deze laatste wordt gezien (sterk verzet tegen een overdreven antropocentrisme dat aan de mens zou toelaten de natuur en andere mensen uit te buiten); (b) de natuur als ons gemeenschappelijk huis; (c) de voorkeursoptie voor de armen, waar- bij ook de uitgebuite natuur tot de armen wordt gerekend; (d) de lotsverbondenheid van de hele schepping, benadrukt in de idee van communie; (e) een christologisch incarnatorisch perspectief waarin grote bewondering voor de schepping als openbaring van God blijkt.

3.3. Het perspectief vanuit de toekomst nodigt uit tot een vernieuwd denken.

4. De encycliek nodigt uit en bemoedigt tot engagement. [Handelen en Vieren]

4.1. Doorheen de encycliek worden lezers aangemoedigd tot engagement op het persoon- lijke vlak, op het lokale vlak en via de structuren van het middenveld, op het nationale en internationale politieke vlak. Daarbij nodigt Paus Franciscus uit tot dialoog over het milieu binnen de internationale gemeenschap, dialoog in dienst van vernieuwde nationale en loka- le politiek, dialoog tussen politiek en economie in dienst van menselijke voltooiing, dialoog tussen de religies en de wetenschap. Ook de dialoog binnen verschillende kerkelijke regio’s, tussen verschillende christelijke denominaties en tussen religies wordt benadrukt en blijkt uit de grote diversiteit aan referenties. De nadruk op “dialoog” wijst op het verlangen om een breed gemeenschappelijk onderscheidingsproces op gang te trekken, waarin christenen hun bijdrage kunnen leveren en waartoe elk schepsel als reflectie van God bijdraagt..

4.2. Bijzondere aandacht wordt gevraagd voor de waardigheid van de mens, in het bijzonder van de arme mens. Deze waardigheid vindt gestalte in het werk dat mensen kunnen bijdra- gen.

4.3. De encycliek benadrukt in het bijzonder en met klem ecologische vorming en ecologi- sche spiritualiteit. Het Earth Charter levert hiertoe interessante pistes en suggereert manie- ren om onze levensstijlen te veranderen, zodat een nieuw verbond kan ontstaan tussen mens en milieu dat vorm krijgt in ecologisch burgerschap en leidt tot bekering die inspiratie

vindt bij Jezus en in het bewustzijn dat elk schepsel een reflectie is van God. Een aantal spiri- tuele attitudes worden benadrukt: vreugde, vrede, soberheid, nederigheid, burger and poli- tieke liefde die zich uiten in politieke structuren en in de organisaties van het middenveld, sacramentele gevoeligheid (met name de eucharistie) en het vieren van de rust die toelaat om de relatie tot God te verdiepen in de richting van op de drie-eenheid geënte relaties tus- sen de schepsels, wijsheid als van Maria en zorg als van Jozef die toestaan om in de voetspo- ren van Jezus te leven in de schepping.

4.5. De hele encycliek is doorspekt van positieve voorbeelden (“good practices”) op indivi- dueel en maatschappelijk niveau. Zo bijvoorbeeld het aanmoedigen van het gebed voor en na het eten (#227; ook #211, #230).

4.4. De nadruk op de spirituele attitude blijkt ook uit de aanlevering van twee gebeden als afsluiter van de encycliek.

5. Verwachte kritiek op Laudato Si

5.1. Politieke en economische tijdsanalyse van Paus Franciscus, die een sterke kritiek levert op politieke inertie en de moordende kanten van de neo-liberale kapitalistische en financië- le markteconomie.

5.2. De filosofische kritiek (à la Romano Guardini) van het technocratische wereldbeeld.

5.3. Er zullen vragen gesteld worden naar zijn (genuanceerde) visie op het antropocentris- me, en met name of zijn vooral existentieel en minder kosmisch gerichte scheppingsvisie hem niet sterk beperkt. Nochtans opent het begrip “integrale ecologie” (en niet meer enkel “humane ecologie”) nieuwe perspectieven. 

Jacques Haers sj

Met dank aan Kerknet