Jezuïeten en (studie)boeken gaan al eeuwen hand in hand. In de Lage Landen werden zoveel boeken verzameld dat de Sociëteit van Jezus inmiddels de belangrijkste religieuze erfgoedbibliotheek van Vlaanderen bezit.

Al in 1542, toen de Sociëteit van Jezus nog maar twee jaar bestond, vestigden zich jezuïeten in de Lage Landen. Eerst in Leuven; later volgden andere plaatsen, zoals Antwerpen in 1562, Brugge in 1570, Maastricht in 1574, Kortrijk in 1588, Gent in 1585, Ieper in hetzelfde jaar en Brussel in 1586.

In de zestiende en zeventiende eeuw zijn de Lage Landen een belangrijke regio geweest voor de jezuïeten. In de zestiende eeuw telde de Provincia Flandro-Belgica (de Hollandse missie meegerekend) zelfs meer dan achthonderd leden. Deze jezuïeten hadden belangrijke studiehuizen en colleges.

Ieder huis een eigen bibliotheek

Vanzelfsprekend had ieder huis steeds een degelijke bibliotheek. Met name in de studiehuizen en de colleges specialiseerden jezuïeten zich niet alleen in filosofie en theologie, maar ook in profane wetenschappen, zoals wiskunde, recht, taalkunde, politieke theorie, geschiedenis… Het is dus niet verwonderlijk dat op die manier in de loop van de eeuwen een grote en bijzonder rijke boekencollectie opgebouwd werd.

Toen in 1773 de jezuïetenorde werd afgeschaft door paus Clemens XIV, werden in de Lage Landen de bezittingen van de jezuïeten – de boeken incluis – geconfisqueerd door de staat en openbaar verkocht.

Dankzij Lodewijk-Vincent Donche (1769-1857) werd gelukkig een groot deel ervan gered. Pater Donche was lid van de ‘Paters van het Geloof’, een congregatie waarin vele vroegere jezuïeten na de afschaffing van de orde zich verenigden. Hij heeft op talloze veilingen boeken teruggekocht. Hij stelde een grote bibliotheek samen waarin het merendeel van de boeken uit de oude Sociëteit van Jezus aanwezig waren.

Toen de jezuïeten, na de heroprichting van de orde, in 1839 weer een studiehuis in Leuven konden starten, vormde deze collectie van pater Donche de basis voor de bibliotheek. Opeenvolgende bibliothecarissen werkten gestaag om deze collectie verder uit te bouwen en actueel te houden. Aanvankelijk in de Leuvense binnenstad, in de Minderbroedersstraat, en later in het studiehuis van Heverlee.

Boeken naar de Leuvense universiteit

Vanaf 1974 is deze bibliotheek stapsgewijs verhuisd naar bibliotheken van de Leuvense universiteit, voornamelijk die van de Faculteit Theologie, die sinds 2004 de ‘Maurits Sabbebibliotheek’ heet. Nadien zijn enkele delen van de collectie uit het Berchmanianum en uit Maastricht gevolgd, met name Jesuitica – boeken van en over de orde – , zelfs uit Oxford. De boeken blijven eigendom van de Sociëteit van Jezus. Ze zijn alleen elders gehuisvest. En bovendien: door de professionele zorgen van het bibliotheekpersoneel en dankzij de academische infrastructuur zijn ze nu veel gemakkelijker te vinden en te consulteren door onderzoekers uit binnen- en buitenland. Dat is immers de bedoeling geweest van al degenen die in het verleden aan de uitbouw van de jezuïetenbibliotheek gewerkt hebben: dat dit rijke instrument ten dienste zou staan van studie en onderzoek.

In het bijzonder vormt de verzameling van de handschriften, oude drukken en zeldzame publicaties een uitzonderlijk rijke erfgoedcollectie. Zo is er een groot aantal zogenaamde incunabelen, dat wil zeggen: boeken gedrukt vóór de zestiende eeuw, uit de eerste decennia van de boekdrukkunst.

Een indrukwekkend geheel

Het huidige boekenbezit van de jezuïeten in de Lage Landen bevat ook de (kleinere) erfgoedcollectie die onder andere verzameld is voor het Ruusbroecgenootschap, door de eerste leden ervan vanaf de stichting in 1925, en waaraan in 1998 de kostbare boeken van het Onze-Lieve-Vrouwcollege toegevoegd zijn. Ook deze collectie is eigendom van de Sociëteit. Ze is gehuisvest in Antwerpen.

Indien we dat gezamenlijke boekenbezit – weliswaar op verschillende locaties gehuisvest – samen beschouwen, dan zien we een indrukwekkend geheel. In het bijzonder is de verzameling van handschriften en oude drukken uiterst waardevol. Zonder overdrijving kan men zeggen dat de Sociëteit van Jezus de belangrijkste religieuze erfgoedbibliotheek van Vlaanderen bezit. Medebroeders van de Lage Landen zijn zich er vaak niet van bewust. De internationale Sociëteit van Jezus evenmin. Het is de bedoeling dat in de nabije toekomst dit digitaal zichtbaar zal worden, en publiek toegankelijk, door een gecentraliseerde catalogus van deze ‘grote jezuïetenbibliotheek’.

Een specifiek onderzoeksdomein

Bovendien wordt er sinds 2004 gestaag gewerkt aan de uitbouw van het Jesuitica-project in de Leuvense Maurits Sabbebibliotheek. Hoewel dit project verband houdt met hetgeen hierboven beschreven is, is het niet hetzelfde. Het Jesuitica-project betreft namelijk alleen publicaties door jezuïeten of over jezuïeten. De ‘grote jezuïetenbibliotheek’ bevat natuurlijk véél meer boeken dan alleen wat door of over jezuïeten geschreven is. Het Jesuitica-project is slechts een segment daarvan.

Dit onderdeel is vooral interessant voor degenen die de geschiedenis en de traditie van de orde bestuderen. Op dat domein zijn er tegenwoordig internationaal veel onderzoekers actief – en voor de overgrote meerderheid niet-jezuïeten. Specialisten uit de geschiedenis van de filosofie en de theologie, de kunst, de wetenschappen, de literatuur, en zo meer, weten dat de bijdrage van vele jezuïeten op al deze terreinen belangrijk is geweest in de loop van de eeuwen. Meer en meer beseffen die specialisten bovendien dat de Leuvense Maurits Sabbebibliotheek wellicht de belangrijkste collectie Jesuitica ter wereld huisvest, een uniek werkinstrument voor diepgaand onderzoek op al deze domeinen. De Jesuitica-collectie in Leuven bevat zelfs een ‘autograaf‘ van Ignatius, dat wil zeggen: een eigenhandig door Ignatius geschreven tekst.

De intellectuele traditie van de orde

Onlangs is er een samenwerking gestart met het Archivum Romanum Societatis Iesu te Rome en het Institute for Advanced Jesuit Studies van Boston College (USA) om samen een digitale bibliografie te verzorgen, die continu aangevuld en bijgewerkt wordt, en waarin de nieuwste publicaties uit dit domein gesignaleerd worden aan alle geïnteresseerden.

Gelukkig wordt de laatste decennia het belang van erfgoed – ook religieus erfgoed – gewaardeerd in Vlaanderen en Nederland. We kunnen denken aan musea zoals het Catharijneconvent in Utrecht of Parcum in Leuven. Kostbare boeken heeft men al generaties lang gekoesterd, zoals blijkt in de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience in Antwerpen, of het Museum Plantin-Moretus. De ‘grote jezuïetenbibliotheek van de Lage Landen’ heeft een eigen plaats in dit rijke landschap, en een belangrijke plaats. Ze is bovendien een getuige van de indrukwekkende intellectuele traditie van de orde in de Lage Landen.

www.jesuitica.be geeft u toegang tot de cataloog van de collectie in Leuven met rond de 40.000 titels van publicaties van en over jezuïeten; de website trekt per maand meer dan duizend bezoekers.

Rob Faesen sj